زندگینامه ریاضیدان و منجم ایرانی علی نسوی (استاد مختص)
ابوالحسن علی بن احمد نسوی مشهور به استاد مختص(زاده ۳۹۳ قمری در ری و درگذشته ۴۷۲ قمری) یکی از ریاضی‌دانان بزرگ ایرانی است که در اوخر قرن چهارم و آغاز قرن پنچم هجری زندگی می‌کرد. او کتابی به نام المغنی فی الحساب الهندی دربارهٔ ریاضی هندی به پارسی نوشت و سپس آن را به عربی ترجمه کرد. نسوی کتاب‌های دیگری نیز در ریاضی نوشته‌است که مشهورترین آنها کتاب الشباع است. این کتاب‌ها به زبان عربی نوشته شده‌اند.
در زمان سلطان مجدالدولهٴ دیلمی (متوفی در ۱۰۲۹ - ۱۰۳۰ میلادی) و جانشینش برآمد. ریاضیدان ایرانی. پیش از سال ۱۰۳۰ میلادی رساله‌ای به زبان فارسی دربارهٴ اعمال حساب نوشت، و بعداً در زمان جانشین مجدالدوله آن را تحت عنوان المُقْنِع فی الحساب الهندی (در این کتاب روش محاسبه با دستگاه شمارش اعشاری آورده شده‌است) به عربی ترجمه کرد. او کتاب الاشباع را هم راجع به مأخوذات ارشمیدس و قضیهٴ منلاوس نوشت. در کتاب حساب تقسیم کسور و استخراج جذر و کعب را (جذر ۵۷٬۳۴۲؛ کعب۲۹۶و۶۵۲و۳) تقریباً به روش امروزی شرح می‌دهد. جالب توجه‌است که نسوی کسور دهدهی را جانشین کسور شصتگانی می‌کند.
خلاصه : ابوالحسن علی بن احمد نسوی (حدود463 ـ393 ه.ق) ریاضیدان و منجم ایرانی که در هندسه تخصص داشت و در منطق و فلسفه و پزشکی نیز دست داشت. اصل وی از نسای خراسان بود و در سال 393ه.ق درشهرری متولدشد وبخش مهمی از عمر خویش را در آن شهر گذرانید. بنا به قول ابن فندق، مدت عمر وی نزدیک به صد سال رسید و تا آخر عمر قوای او در حال اعتدال بود. تاریخ در گذشت او معلوم نیست و آنچه مسلم است این است که وی تا سال 473ه.ق که سال تالیف کتاب بازنامه اوست ، زنده بود و در آن سال تقریبا هفتاد و نه ساله بود و از ده سال پیش از آن خانه نشینی اختیار کرده بوده است.
گروه : مشاهیر ملی
رشته : ریاضیات ،طب ، نجوم ، فلسفه
والدین و انساب : پدران ابوالحسن علی بن احمد نسوی ، از شهر نسای خراسان بودند که به ری کوچ کرده بودند.
اوضاع اجتماعی و شرایط زندگی : ابوالحسن علی بن احمد نسوی در سال 393 ه.ق در خانواده احمد نسوی در شهر ری زاده شد. پدرش از مهاجران خراسانی به ری بود. ری در قرن چهارم از مراکز مهم علمی و فرهنگی ایران بود که دولتهای فرهنگ دوستی چون آل زیار و آل بویه در رونق آن بسیار کوشیدند.
تحصیلات رسمی و حرفه ای : ابوالحسن علی بن احمد نسوی بیشتر عمر خود را در زادگاه خود شهر ری گذراند و احتمالا در همان جا تحصیلات خود را انجام داد، وی مطالعات وسیعی در ریاضیات، به ویژه هندسه ، نجوم ، منطق ،فلسفه وطب داشته است و ظاهرا به سبب مهارتی که در ریاضیات و نجوم داشت وی را «استاد مختص» می نامیده اند.
خاطرات و وقایع تحصیل : ناصر خسرو درسفرنامه خود نوشته است که در سال 437 ه.ق نسوی را در سمنان دیده است که جوان بوده و گروهی نزد وی اقلیدس و گروهی طب و گروهی حساب می آموخته اند و دراثنای سخن می گفته که «من براستاد بوعلی سینا رحمه الله علیه چنین خوارزم و از وی چنین شنیده ام » و نیز می گفته که «من سیاق ندانم و هوس دارم که چیزی از حساب سیاق بخوانم».
فعالیتهای ضمن تحصیل : ابوالحسن علی بن احمد نسوی درمقدمه کتاب بازنامه خود نوشته است که از هشت سالگی به نگهداری مرغان شکاری می پرداخته است . و شاید از همین روست که بعدها در اواخر عمر درسال 473ه.ق کتاب بازنامه را درهمین مورد نگاشت.
استادان و مربیان : کارل بروکلمان ،به پیروی از بیهقی (مولف تتمه صوان الحکمه) نوشته است که کوشیار گیلی استاد نسوی بوده است. ولی این بنظر دکتر ابوالقاسم قربانی درست نمی آید زیرا تاریخ تولد نسوی سال 393ه.ق و تاریخ وفات کوشیار گیلی به احتمال بسیار در حدود سال 400ه.ق بوده است . بنابراین نسوی در هنگام درگذشت کوشیار فقط هشت سال داشته است . وی از آثار ابوسهل کوهی و بوعلی سینا نیز بهره برده است.
هم دوره ای ها و همکاران : حکیم ناصر خسرو قبادیانی بلخی در روزگار جوانی با ابوالحسن علی بن احمد نسوی دیدار نموده و یکچند با وی معاشرت و مباحثه داشته است . ابوعلی سینا نیز همانند نسوی از حکمای اواخر قرن جهارم بوده است.
وقایع میانسالی : چنانکه ابوالحسن علی بن احمد نسوی درمقدمه کتاب بازنامه خود نگاشته است وی به شغل سیاهیگری و خدمت پادشاهان اشتغال داشته و همچنین کتاب المعنع فی الحساب الهندی را برای مجدالدوله دیلمی (ابوطالب رستم بن فخر الدوله ) نگاشته بود.
زمان و علت فوت : بنا به قول بیهقی مدت عمر ابوالحسن علی بن احمد نسوی نزدیک به صد سال رسیده و تا اواخر عمر قوای او در حال اعتدال بود. چنانکه دکترابوالقاسم قربانی نوشته است، تاریخ در گذشت او معلوم نیست و آنچه که مسلم است وی تا سال 473ه.ق (سال تالیف کتاب بازنامه) زنده بوده است و در آن تاریخ تقریبا هفتادو نه سال داشته و از ده سال پیش از آن خانه نشینی اختیار کرده بوده است. به نظر نگارنده اگر عدد صد سال که بیهقی ذکر کرده دقیق بوده باشد، سال وفات نسوی را باید سال 493ه.ق داشت.
مشاغل و سمتهای مورد تصدی : ابوالحسن علی بن احمد نسوی درمقدمه کتاب بازنامه خودنوشته است که به شغل سپاهیگری و خدمت پادشاهان اشتغال داشته است و کتبی را به مجدد الدوله ابوطالب رستم بن فخرالدوله ونیز ابوالحسن مطهر بن ابوالقاسم ( از نقبای علویان ری) تقدیم نموده است . وی درهمان شهر به تدریس ریاضیات ،طب ،حساب و هندسه نیز می پرداخت.
فعالیتهای آموزشی : ابوالحسن علی نسوی درریاضیات و نجوم «استاد المختص» ( استادمتخصص) نامیده می شد و در شهر ری به تدریس کتاب اقلیدس، حلاعمال زیج و فصول فرغانی در علم نجوم را تدریس کرده است.
سایر فعالیتها و برنامه های روزمره : مطالعه و تحقیق در علوم گوناگون چون نجوم ، ریاضیات به ویژه هندسه ، فلسفه ، منطق و طب از امور مورد علاقه ابوالحسن علی بن احمد نسوی بوده است.
شاگردان : علاوه بر شهمردان رازی «نزهت نامه علایی » که ریاضیات را به ویژه کتاب اقلیدس و حل اعمال زیج و فوصل فرغانی در نجوم ، نزد ابوالحسن نسوی آموخته بود ، خواجه نصیر الدین توسی ازکتابهای وی بهره بسیار برده و بارها به آن ارجاع داده است.
همفکران فرد : حکیم ابوعلی سینار ، همانند ابوالحسن علی بن احمد نسوی از حکمایی بود که در علوم گوناگون از جمله فلسفه و طب مهارت داشته است. و جوانی نسوی معاصربا اواخر عمر بوعلی سینا بوده است.
آرا و گرایشهای خاص : ابوالحسن علی بن احمد نسوی طرفدار درعلوم بوده است و به هر که برای آموزش در محضر وی حاضر می شد می گفت «بکوش تا در صناعت خویش کامل شوی و متذوق مباش چه متذوق را سیری نیست». از این رو شاید بتوان ویرا از پیشتازان تخصص گرایی دانست. گرچه خود به علوم گوناگونی می پرداخت.
چگونگی عرضه آثار : ایوالحسن علی بن احمد نسوی کتاب المقنع فی الحساب الهندی را ابتدا به زبان فارسی برای مجدالدوله ابوطالب رستم بن فخر الدوله نوشت و سپس آن را به خواهش شخص دیگری ملقب به شرف الملوک به زبان عربی برگردانید. وی چند جلد از تالیفات خود ازجمله کتاب الاشباع و کتاب اختصار صورالکواکب رابه مطهر بن ابوالقاسم از نقبای علویان ری اهدا کرده است.
آثار :
1 - اختصار صورالکواکب
ویژگی اثر : این کتاب خلاصه ای است از کتاب صورالکوکب اثر عبدالرحمن صوفی که برای دانشجویان نسوی صورت گرفته است.
2 - الزیج الفاخر
ویژگی اثر : از این زیج که بی سخن از منابع مربوط به علم نجوم است ،تنها چند جدول نجومی باقی مانده است.
3 - المقنع فی الحساب الهندی
ویژگی اثر : کتاب المقنع در چهار مقاله است : مقاله اول درباره اعمال مربوط به عددهای صحیح ، مقاله دوم درباره کسرها، مقاله (سوم در عددهای صحیح و کسر (عددهای صحیحی که کسر همراه دارند مقاله چهارم درباره درجه ها و دقیقه ها (کسرها شصتگانی ) نسوی خود نوشته است که در کتاب المقنع برهانهای هندسی را نیاورده است تا کلام طولانینشود.
4 - بازنامه
ویژگی اثر : کتابی است که درسال 473ه.ق در اوخر عمر نسوی درباره شیوه نگهداری و رام کردن باز ( شاهین ) و بیماریهای آن و در مانهای آنها نوشته شده است.
5 - تفسیر کتاب ماخوذات ارشمیدس
ویژگی اثر : ماخوذ در لغت به معنی «گرفته شده» و در اصطلاح ریاضی قضیه ای است که آن را به عنوان مقدمه ثابت می کنند تا بعدا دراستدلال قضیه یا قضایای دیگر از ان استفاده نمایند . این کتاب مختصر در هنسده منسوب به ارشمیدس است که شامل پانزده شکل (قضیه ) است . اصل یونانی کتاب از بین رفته است اما ترجمه عربی آن را ثابت بن قره انجام داده بود که در سده چهارم هجری توسط ابوسهل کوهی ریاضیدان و منجم ایرانی مقاله ای درباره آن نوشت و نسوی با دردس داشتن مقاله او ، ماخوذات ارشمیدس را تفسیر کرده و خواجه نصیرالدین توسی دراسلا 653ه.ق تفسیر نسوی را تحریر کرده است . 6 - کتاب الاشباع فی شرح الشکل القطاع
ویژگی اثر : این کتاب به زبان عربی است و نسوی آن را در شرح بشکل قطاع « از کتاب مجسطی بطلیموس » نوشته است. دو نسخه خطی از کتاب الاشباع در استانبول ( کتابخانه سرای به شماره های 3464/14 و 455/2 ) و یک نسخه خطی نیز درلیدن (به شماره 1060 ) موجود است. نسوی کتاب الاشباع را مانند کتاب اختصار صورالکواکب به یکی از نقبای علویان ری تقدیم کرده است
7 - کتاب البلاغ فی شرح کتاب اقلیدس
ویژگی اثر : ازاین کتاب فعلا اثری نیست اما نسوی نام آن را در صفحه آخر کتاب التجرید فی اصول الهندسه خود ذکر کرده است.
8 - کتاب التجرید اصول الهندسه
ویژگی اثر : این کتاب مختصری است در هندسه مقدماتی و دارای مقدمه هفت مقاله که نسوی آنجه را از قضایای هندسه در نجوم و مساحت لازم می دانسته و در ان گرد آورده است. مولف در صفحه آخر کتاب نوشته است که دانشجویان پس از فراگرفتن این کتاب می تواند به تحصیل کتاب اصول اقلیدس بپردازند و کسانی که مایل به ادامه تحصیل در هندسه می باشند می توانند به کتاب البلاغ او که شرح اصول اقلیدس است رجوع کنند.
9 - مقاله فی عمل الدائره
ویژگی اثر : خواجه نصیرالدین توسی در تحریر کتاب ماخوذات از زبان نسوی ازتالیف مقاله حاضر خبرداده است محتوای این مقاله حل این مساله است می خواهیم دایره ای رسم کنیم که مساحت آن مثلا یک پنجم مساحت دایره مفروضی باشد.
10 - مکرر ـ تجرید هندسه
ویژگی اثر : یک نسخه خطی ازکتابی با عنوان تجرید هندسه درحیدر آباد دکن موجود است که به احتمال همان کتاب التجرید فی اصول الهندسه است اگر چه پروفسور سزگین نام آن را در کتاب خود جداگانه ثبت کرده است.
